W polskim prawie cywilnym przyjęto, iż spadkobierca nabywa spadek z chwilą jego otwarcia, tj. z chwilą śmierci spadkodawcy. Oznacza to, że w momencie śmierci spadkodawcy, spadkobierca nabywa prawa do spadku z mocy samego prawa. Warto podkreślić, iż jest to pewnego rodzaju fikcja nabycia spadku przez spadkobiercę, ponieważ wskutek pewnych zdarzeń w przyszłości może dojść do wyłączenia spadkobiercy, np. poprzez odrzucenie przez niego spadku.
Kiedy dochodzi do nabycia spadku?
Nabycie spadku z chwilą jego otwarcia dokonuje się bez woli spadkobiercy, a może także nastąpić bez jego wiedzy, np. w sytuacji gdy spadkobierca nie wiedział, że należy do kręgu osób uprawnionych do spadku bądź spadkobierca nie posiadał wiedzy na temat śmierci spadkodawcy.
Osoba, która posiada wiedzę, iż stała się spadkobiercą może bądź przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi (przyjęcie proste), bądź przyjąć spadek z ograniczeniem tej odpowiedzialności (przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza), bądź też spadek odrzucić. Warto zwrócić uwagę na fakt, że oświadczenie o przyjęciu bądź odrzuceniu spadku może zostać złożone dopiero po śmierci spadkodawcy. Złożenie takiego oświadczenia przed śmiercią spadkodawcy nie wywołuje żadnych skutków prawnych.
Oświadczenie o prostym przyjęciu spadku lub o jego przyjęciu z dobrodziejstwem inwentarza albo oświadczenie o odrzuceniu spadku może być złożone przed notariuszem lub w sądzie rejonowym, w którego okręgu znajduje się miejsce zamieszkania lub pobytu składającego oświadczenie. Oświadczenie takie może zostać również złożone w sądzie spadku w toku postępowania o stwierdzenie praw do spadku.
Zgodnie z art. 1015 § 1 k.c. oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania. Termin ten jest terminem tzw. zawitym, z którego upływem wygasa uprawnienie spadkobiercy do złożenia stosownego oświadczenia. Słusznie wskazuje się w literaturze przedmiotu, iż pod pojęciem dowiedzenie się o tytule powołania należy rozumieć powzięcie wiedzy o stanie faktycznym, z którego wynika powołanie spadkobiercy do spadku. Podstawowymi elementami tego stanu są: powzięcie przez spadkobiercę wiadomości o śmierci spadkodawcy i pozytywna wiadomość o faktach, z których wynika jego powołanie do spadku np. wiedza o stosunku rodzinnym między spadkodawcą a spadkobiercą, która uzasadnia powołanie go do spadku lub wiedza o treści testamentu, z którego takie powołanie wynika (K. Osajda, Kodeks cywilny. Komentarz., Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa, 2015, Legalis).
Powyższą sytuację można zobrazować następującym przykładem:
Jan K. umiera 1 stycznia 2013 r. Jan K. nie sporządził testamentu. Jan K. pozostawał w chwili śmierci w związku małżeńskim z Janiną K. oraz posiadał dwóch synów Oskara K. oraz Adama K. Żona Jana K. oraz syn Oskar K. dowiedzieli się o jego śmierci w dniu 1 stycznia 2013 r., zaś Adam K. przebywał w tym czasie szpitalu wskutek wypadku samochodowego i nie był z nim możliwy kontakt werbalny. Adam K. dowiedział się o śmierci Jana K. w dniu 14 stycznia 2013 r.
Z tak opisanego stanu faktycznego wynika, iż termin do złożenia oświadczenia o przyjęciu bądź odrzuceniu spadku dla Janiny K. oraz Oskara K. upłynie w ciągu sześciu miesięcy od dnia 1 stycznia 2013 r. tj. w dniu 1 lipca 2013 r., ponieważ wiedzę o powołaniu do spadku uzyskali oni w dniu 1 stycznia 2013 r. Termin dla Adama K. upłynie zaś w dniu 14 lipca 2013 r., co spowodowane jest tym, iż wiedzę o powołaniu do spadku uzyskał dopiero w dniu 14 stycznia 2013 r. i od tego momentu zaczął dla niego biec sześciomiesięczny termin do złożenia stosownego oświadczenia. Sześciomiesięczny termin do przyjęcia bądź odrzucenia spadku jest terminem materialnoprawnym, a wobec tego do jego obliczenia będzie miał zastosowanie art. 112 zd. 1 k.c., zgodnie z którym termin oznaczony w tygodniach, miesiącach lub latach kończy się z upływem dnia, który nazwą lub datą odpowiada początkowemu dniowi terminu, a gdyby takiego dnia w ostatnim miesiącu nie było – w ostatnim dniu tego miesiąca.
Należy zauważyć, iż do dnia 17 października 2015 r. brak oświadczenia spadkobiercy w terminie sześciu miesięcy od dnia, w którym dowiedział się o tytule swego powołania do spadku był jednoznaczny z prostym przyjęciem spadku (art. 1015 § 2 k.c.). Ustawodawca przewidział od tego wyjątek. Jeżeli spadkobiercą jest osoba niemająca pełnej zdolności do czynności prawnych (np. dziecko) albo osoba, co do której istnieje podstawa do jej całkowitego ubezwłasnowolnienia, albo osoba prawna, brak oświadczenia spadkobiercy w terminie jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza.
Co jeśli nie złoże w terminie sześciu miesięcy oświadczenia o przyjęcia spadku?
Zgodnie z nowelizacją art. 1015 § 2 k.c. wprowadzoną ustawą z dnia 20 marca 2015 r. o zmianie ustawy kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw „Brak oświadczenia spadkobiercy w terminie określonym w § 1 (termin sześciomiesięczny) jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza.”
Zmiana ta ma niezmiernie istotne znaczenie dla osób, które nie złożyły oświadczenia o przyjęciu bądź odrzuceniu spadku w terminie sześciu miesięcy od dnia, w którym dowiedziały się o tytule swego powołania. Z treści uzasadnienia projektu ustawy z dnia 20 marca 2015 r. wynika, że celem projektowanej regulacji jest zmiana przepisów dotyczących ustawowych skutków braku oświadczenia spadkobiercy w przedmiocie przyjęcia lub odrzucenia spadku w taki sposób, aby brak owego oświadczenia powodował skutek ustawowy w postaci przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza, a więc ograniczającego odpowiedzialność spadkobiercy tylko do wartości ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku, a nie jak to ma miejsce obecnie przyjęcia prostego, a więc bez ograniczenia odpowiedzialności za długi spadkowe tj. zarówno mieniem spadkowym jak i mieniem własnym.
Przyjęcie spadku wprost czy z dobrodziejstwem inwentarza ?
Jak już zostało wskazane powyżej, spadek można bądź przyjąć bez ograniczenia odpowiedzialności za długi (przyjęcie proste), bądź przyjąć spadek z ograniczeniem tej odpowiedzialności (przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza).
Skutkiem prostego przyjęcia spadku jest to, iż wierzyciele spadkodawcy mogą zaspokoić się zarówno z majątku spadkowego, jak również z majątku osobistego spadkobiercy.
Sytuację taką można zilustrować następującym przykładem:
W skład majątku spadkowego po zmarłym Janie K. wchodzi wyłącznie nieruchomość o wartości 100.000 zł. Wierzycielem Jana K. jest Bank S.A., który udzielił mu pożyczki w wysokości 150.000 zł. Jan K. do chwili śmierci spłacił na rzecz Banku S.A. kwotę 30.000 zł. Jedynym spadkobiercą Jana K. jest jego syn Adam K., który dokonał prostego przyjęcia spadku.
Z powyższego stanu faktycznego wynika, że Adam K. w wyniku prostego przyjęcia spadku będzie odpowiadał za dług Jana K. zarówno swoim majątkiem osobistym, jak również majątkiem spadkowym. Wobec faktu, iż majątek spadkowy nie pozwala na pokrycie wierzytelności Banku S.A., Adam K. będzie zmuszony pokryć brakującą kwotę udzielonej pożyczki tj. 20.000 zł z własnego majątku osobistego.
Inaczej sytuacja przedstawia się w razie przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza. W takiej sytuacji spadkobierca odpowiada za długi spadkowe wyłącznie do wartości czynnej spadku ustalonej w spisie inwentarza. Spis inwentarza obejmuje ogół aktywów oraz pasywów (długów) spadku.
Przykład:
W skład majątku spadkowego po zmarłym Janie K. wchodzi wyłącznie nieruchomość o wartości 100.000 zł. Wierzycielem Jana K. jest Bank S.A., który udzielił mu pożyczki w wysokości 150.000 zł. Jan K. spłacił na rzecz Banku S.A. kwotę 30.000 zł. Jedynym spadkobiercą Jana K. jest jego syn Adam K., który dokonał przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Jako aktywa w spisie inwentarza widnieje nieruchomość o wartości 100.000 zł, zaś jako pasywa wierzytelność Banku S.A. w wysokości 120.000 zł.
W opisywanym przykładzie Adam K. będzie odpowiadał za długi spadkowe wyłącznie do wysokości czynnej spadku ustalonej w spisie inwentarza. Jako wartość czynną spadku należy uznać wartość posiadanej przez Jana K. nieruchomości o wartości 100.000 zł. W związku z tym, Adam K. będzie odpowiadał względem Banku S.A. wyłącznie do kwoty 100.000 zł, co oznacza, że nie będzie zobowiązany zapłacić na rzecz wierzyciela dalszej kwoty 20.000 zł wynikającej z wysokości udzielonej Janowi K, a nie spłaconej przez niego dotychczas pożyczki.
W przypadku odrzucenia spadku, spadkobierca nie będzie odpowiadał za długi spadkodawcy. Złożenie bowiem takiego oświadczenia powoduje, iż taki spadkobierca wyłączony jest od dziedziczenia i traktowany jest tak jakby zmarł wcześniej niż osoba po której miał dziedziczyć.
Wykaz inwentarza zamiast spisu sporządzanego przez komornika.
Warto wspomnieć, iż ustawodawca ustawą z dnia 20 marca 2015 r. wprowadził możliwość sporządzenia wykazu inwentarza, co jest nowością w polskim prawie cywilny. Dotychczas w przypadku przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza, spis inwentarza był sporządzany wyłącznie przez komornika sądowego, co łączyło się ze znacznymi kosztami dla uczestników postępowania spadkowego.
Wykaz inwentarza może zostać sporządzony przez spadkobiercę, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza, zapisobiercę windykacyjnego lub wykonawcę testamentu. Wykaz taki należy złożyć w sądzie bądź przed notariuszem. W przypadku złożenia wykazu przed notariuszem, wykaz zostaje objęty protokołem. Dla ułatwienia przygotowania takiego dokumentu ustawodawca w treści art. 1031² k.c. określił jakie elementy powinien zawierać wykaz. W wykazie inwentarza z należytą starannością ujawnia się przedmioty należące do spadku oraz przedmioty zapisów windykacyjnych, z podaniem ich wartości według stanu i cen z chwili otwarcia spadku, a także długi spadkowe i ich wysokość według stanu z chwili otwarcia spadku. W razie ujawnienia po złożeniu wykazu inwentarza przedmiotów należących do spadku, przedmiotów zapisów windykacyjnych lub długów spadkowych pominiętych w wykazie podlega on uzupełnieniu.
Wykaz inwentarza może być złożony w sądzie spadku lub w sądzie, w którego okręgu ma miejsce zamieszkania składający. W razie złożenia wykazu w sądzie niebędącym sądem spadku, wykaz ten jest niezwłocznie przesyłany do sądu spadku. Wykaz inwentarza sporządzany jest w oparciu o ustalony wzór, który określony jest w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 września 2015 r. w sprawie określenia wzoru wykazu inwentarza oraz sposobu udostępniania druków tego wzoru.
Rozważając kwestię sporządzenia spisu inwentarza należy pamiętać o treści art. 1031 § 2 zd. 2 k.c. w brzmieniu obowiązującym od dnia 18 października 2015 r. Zgodnie z tym przepisem ograniczenie odpowiedzialności za długi spadkowe w przypadku przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza odpada, jeżeli spadkobierca podstępnie pominął w wykazie inwentarza lub podstępnie nie podał do spisu inwentarza przedmiotów należących do spadku lub przedmiotów zapisów windykacyjnych albo podstępnie uwzględnił w wykazie inwentarza lub podstępnie podał do spisu inwentarza nieistniejące długi.
Przed dniem 18 października 2015 r. ustawodawca również uregulował kwestię odpowiedzialności za długi spadkowe w sytuacji przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza, jeżeli spadkobierca podstępnie nie podał do inwentarza przedmiotów należących do spadku albo podał do inwentarza nieistniejące długi. W takim przypadku ograniczona odpowiedzialność spadkobiercy za długi spadkowe została wyłączona, co skutkowało tym, że odpowiadał on za długi spadkowe całym swoim majątkiem.
Dla kogo nowe przepisy ?
Wprowadzona ustawą z dnia 20 marca 2015 r. nowelizacja art. 1015 § 2 k.c. uchroni spadkobierców przed odpowiedzialnością za długi spadku całym swoim majątkiem. Należy jednak zaznaczyć, że zgodnie z art. 6 ustawy z dnia 20 marca 2015 r. o zmianie ustawy kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw, art. 1015 § 2 k.c. („Brak oświadczenia spadkobiercy w terminie określonym w § 1 jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza.”) będzie miał zastosowanie wyłącznie do spadków otwartych najwcześniej w dniu 18 października 2015 r., co oznacza, że osoby, które stały się spadkobiercami przed tym dniem oraz nie złożyły oświadczenia o prostym przyjęciu spadku bądź o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza, jak również nie dokonały odrzucenia spadku, nie będą mogły powoływać się na odpowiedzialność za długi spadkowe wyłącznie do wartości czynnej spadku. Analogiczna sytuacja występuje w przypadku tzw. wykazu inwentarza, który będzie mógł zostać sporządzony dla spadków otwartych najwcześniej w dniu 18 października 2015 r.
