Zrzeczenie się spadku przez spadkobiercę jest jedną z możliwości uregulowania spraw spadkowych za życia spadkodawcy. Jest to odrębne uprawnienie spadkobiercy od przysługującej mu możliwości do odrzucenia spadku. Podstawowa różnica pomiędzy tymi uprawnieniami polega na tym, że odrzucić spadek można dopiero po śmierci spadkodawcy, zaś zrzeczenie się spadku realizowane jest za życia spadkodawcy.
Zgodnie z treścią art. 1048 kodeksu cywilnego spadkobierca ustawowy może przez umowę z przyszłym spadkodawcą zrzec się dziedziczenia po nim. Umowa taka powinna być zawarta w formie aktu notarialnego.
Do zrzeczenia się dziedziczenia dochodzi zatem wskutek umowy zawartej pomiędzy przyszłym spadkodawcą a przyszłym spadkobiercą ustawowym. Umowa o zrzeczenia się dziedziczenia zawierana jest, jak już zostało wskazane na wstępie wpisu, za życia spadkodawcy. Oznacza to, że nie jest dopuszczalne zawarcie takiej umowy po śmierci spadkodawcy.
Umowa o zrzeczenia się dziedziczenia musi zostać zawarte w formie aktu notarialnego, a więc przyszły spadkodawca i przyszły spadkobierca ustawowy muszą skorzystać z pomocy notariusza, aby taką umowę sporządzić.
Umowa o zrzeczenia się dziedziczenia powoduje sytuację, w której przyszły spadkobierca ustawowy traktowany jest jakby nie dożył otwarcia spadku, tj. zmarł przed spadkodawcą.
Powyższy skutek zawarcia umowy o zrzeczenie się dziedziczenia obejmuje także zstępnych (np. dzieci, wnuki, prawnuki) przyszłego spadkobiercy ustawowego. Trzeba pamiętać o tym, że zstępni przyszłego spadkobiercy ustawowego nie mają wpływu na tę okoliczność i nie jest wymagana ich zgoda.
Można to zobrazować poniższym przykładem:
Jan jest przyszłym spadkodawcą. Mariusz jest synem Jana i zarazem jego przyszłym spadkobiercą ustawowym. Zstępnymi Mariusza, tj. jego dziećmi są syn Witold oraz córka Dagmara. Jan ma córkę Ilonę i żonę Janinę, które są jego spadkobiercami ustawowymi. Jan i Mariusz postanowili zawrzeć umowę o zrzeczenia się dziedziczenia. Na mocy tej umowy, zawartej przed notariuszem, Mariusz zrzekł się dziedziczenia po Janie. Jan nie pozostawił testamentu.
Z powyższego przykładu wynika, że Mariusz i jego zstępni syn Witold oraz córka Dagmara nie będą dziedziczyć po Janie, bowiem została zawarta umowa o zrzeczenia się dziedziczenia, która wywołują skutek względem Mariusza i jego dzieci. Spadkobiercami Jana będzie zatem córka Dagmara i żona Janina, które będą dziedziczyć na podstawie ustawy.
Trzeba pamiętać jednak o tym, że skutek umowy o zrzeczenia się spadku rozciągający się na zstępnym nie musi nastąpić. Niezbędne jest uregulowanie tej kwestii w umowie zawartej pomiędzy przyszłym spadkodawcą a przyszłym spadkobiercą. Strony takiej umowy mogą w niej zapisać, że skutki zrzeczenia się dziedziczenia dotyczą tylko zrzekającego się, tj. przyszłego spadkobiercy, zaś nie dotyczą jego zstępnych.
Osoba zrzekająca się spadku traci także uprawnienie do zachowku. Dodatkowo zgodnie z treścią art. 992 kodeksu cywilnego przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni.
Dziedziczenie czy można zrzec się dziedziczenia
Zgodnie z treścią art. 1050 kodeksu cywilnego zrzeczenie się dziedziczenia może być uchylone przez umowę między tym, kto zrzekł się dziedziczenia, a tym, po kim się dziedziczenia zrzeczono. Umowa powinna być zawarta w formie aktu notarialnego.
Z powyżej wskazanego przepisu wynika jednoznacznie, że można rozwiązać/uchylić się od umowy o zrzeczenia się spadku. Aby skutecznie uchylić się od takiej umowy niezbędne jest zawarcie kolejnej umowy pomiędzy przyszłym spadkobiercą a przyszłym spadkodawcą, w której strony umowy uchylą umowę o zrzeczenia się dziedziczenia. Taka umowa również powinna zostać zawarta w formie aktu notarialnego.
Istnieje także inny sposób pozwalający na uchylenie się od skutków umowy o zrzeczenie się dziedziczenia. Zależy on wyłącznie od woli przyszłego spadkodawcy, który może sporządzić testament i w tym testamencie powołać do dziedziczenia osobę zrzekającą się spadku. Trzeba bowiem pamiętać o tym, że umowa o zrzeczenia się dziedziczenia dotyczy spadkobiercy ustawowego, nie dotyczy zaś spadkobiercy testamentowego (np. o testamencie można przeczytać tutaj lub tutaj).
Przyjmuje się, że w ramach umowy o zrzeczenia się dziedziczenia możliwe jest zrzeczenie się przez przyszłego spadkobiercę zachowku (o zachowku można przeczytać tutaj). Znalazło to potwierdzenie w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 17 marca 2017 r., sygn. akt III CZP 110/16, w której stwierdzono, że dopuszczalne jest zawarcie umowy zrzeczenia się prawa do zachowku (art. 1048 KC).
Wskutek dziedziczenia ustawowego może dojść do sytuacji, w której dziedziczyć na podstawie ustawy będzie Skarb Państwa lub gmina. Podmioty te nie są uprawnione do zawarcia umowy o zrzeczenie się spadku.
