Zgodnie z treścią art. 1039 § 1 kodeksu cywilnego, jeżeli w razie dziedziczenia ustawowego dział spadku następuje między zstępnymi albo między zstępnymi i małżonkiem, spadkobiercy ci są wzajemnie zobowiązani do zaliczenia na schedę spadkową otrzymanych od spadkodawcy darowizn oraz zapisów windykacyjnych, chyba że z oświadczenia spadkodawcy lub z okoliczności wynika, że darowizna lub zapis windykacyjny zostały dokonane ze zwolnieniem od obowiązku zaliczenia.
Przed omówieniem kwestii darowizn podlegających zaliczeniu na schedę spadkową w pierwszej kolejności należy wyjaśnić czym jest darowizna oraz czym jest scheda spadkowa.
Scheda spadkowa jest zaś majątkiem odziedziczonym po spadkodawcy. (Co to jest scheda spadkowa – więcej informacji?)
Ustalając schedę spadkową, czyli majątek pozostawiony po spadkodawcy należy pamiętać o tym, że można do tej schedy zaliczyć dokonane przez spadkodawcę darowizny. Ma to istotne znaczenie podczas działu spadku.
Nie dotyczy to jednak wszystkich darowizn. Zaliczenie darowizn jest możliwe, gdy następuje dziedziczenie ustawowe. Dziedziczenie ustawowe występuje, gdy spadkodawca nie pozostawił testamentu. Do dziedziczenia ustawowego może dojść również, gdy testament zostanie uznany za nieważny (o przyczynach nieważności testamentu można przeczytać tutaj). Zatem jeżeli dziedziczenie następuje na podstawie testamentu, podczas działu spadku, nie zalicza się darowizn na schedę spadkową.
Nie wszystkich spadkobierców, podczas działu spadku, obejmuje obowiązek zaliczenia darowizn na schedę spadkową. Obowiązek ten dotyczy dwóch sytuacji: 1) dział spadku jest pomiędzy zstępnymi (dzieci, wnuki, prawnuki, itd.), 2) dział spadku jest pomiędzy zstępnymi a małżonkiem. Oznacza to, że obowiązek zaliczenia darowizn na schedę spadkową nie obejmuje rodziców, rodzeństwa, małżonka dziedziczącego z innymi osobami niż zstępni.
Powyższe można zobrazować następującymi przykładami:
Przykład 1: Małżonek dziedziczy spadek na podstawie ustawy wspólnie z córką i synem spadkodawcy. Każdej z osób przysługuje udział w spadku w wysokości 1/3. Pomiędzy tymi osobami następuje dział spadku. Spadkodawca w formie darowizny przekazał córce nieruchomość w postaci lokalu mieszkalnego.
W tym przykładzie darowizna zostanie zaliczona na schedę spadkową, bowiem doszło do dziedziczenia na podstawie ustawy (brak testamentu) oraz dział spadku następuje pomiędzy zstępnymi (córka, syn) a małżonkiem.
Przykład 2: Spadkodawca miał żonę Paulinę, ojca Stanisława oraz mamę Krystynę. Spadkodawca nie miał zstępnych. Spadkodawca nie pozostawił testamentu. Małżonek dziedziczy spadek na podstawie ustawy wspólnie z rodzicami spadkodawcy. Małżonkowi przysługuje ½ całości spadku. Rodzicom przysługuje po ¼ całości spadku. Pomiędzy tymi osobami następuje dział spadku. Spadkodawca w formie darowizny przekazał matce Krystynie nieruchomość w postaci lokalu mieszkalnego.
W przykładzie drugim darowizna nie zostanie zaliczona na schedę spadkową pomimo tego, że doszło do dziedziczenia na podstawie ustawy (brak testamentu). Dział spadku następuje pomiędzy żoną a rodzicami spadkodawcy, a więc nie występuje jedna z dwóch sytuacji warunkujących zaliczenie darowizn, tj. 1) dział spadku nie jest pomiędzy zstępnymi (dzieci, wnuki, prawnuki, itd.), 2) dział spadku nie jest pomiędzy zstępnymi a małżonkiem.
Trzeba jednak pamiętać, że spadkodawca posiada uprawnienie, aby nałożyć na spadkobiercę innego niż małżonek i zstępni obowiązek zaliczenia darowizny. Można tę sytuację zobrazować następującym przykładem, będącym modyfikacją przykładu drugiego:
Przykład 3: Spadkodawca miał żonę Paulinę, ojca Stanisława oraz mamę Krystynę. Spadkodawca nie miał zstępnych. Spadkodawca nie pozostawił testamentu. Małżonek dziedziczy spadek na podstawie ustawy wspólnie z rodzicami spadkodawcy. Małżonkowi przysługuje ½ całości spadku. Rodzicom przysługuje po ¼ całości spadku. Pomiędzy tymi osobami następuje dział spadku. Spadkodawca w formie darowizny przekazał matce Krystynie nieruchomość w postaci lokalu mieszkalnego oraz w umowie darowizny nałożyć obowiązek zaliczenia darowizny na schedę spadkową.
W przykładzie trzecim dojdzie do zaliczenia darowizny na schedę spadkową, bowiem taka wola wynika z nałożonego przez spadkodawcę obowiązku na matkę, dlatego też nie ma tutaj znaczenia kwestia, że dział spadku nie następuje pomiędzy zstępnymi (dzieci, wnuki, prawnuki, itd.) lub pomiędzy zstępnymi a małżonkiem. Podstawą takiego zaliczenia jest art. 1039 § 2 kodeksu cywilnego zgodnie z którym spadkodawca może włożyć obowiązek zaliczenia darowizny lub zapisu windykacyjnego na schedę spadkową także na spadkobiercę ustawowego niewymienionego w paragrafie poprzedzającym. Istotne jest, że zaliczenie takiej darowizny możliwe jest w dalszym ciągu wyłącznie wskutek dziedziczenia ustawowego.
Darowizny dział spadku – podział spadku
Spadkodawca dokonując darowizny może postanowić, że darowizna nie podlega zaliczeniu na schedę spadkową. Takie oświadczenie spadkodawcy może zostać zawarte w umowie darowizny, ale również może znajdować się w innym dokumencie niż umowa darowizny, a nawet spadkodawca może złożyć oświadczenie dotyczące zaliczenia darowizny w innym czasie niż umowa darowizny.
Warto również wskazać, że obowiązek wyłączenia zaliczenia darowizn na schedę spadkową może wynikać z okoliczności danego stanu faktycznego.
Zgodnie z treścią art. 1039 § 3 kodeksu cywilnego nie podlegają zaliczeniu na schedę spadkową drobne darowizny zwyczajowo w danych stosunkach przyjęte.
Zgodnie z treścią art. 1041 kodeksu cywilnego dalszy zstępny spadkodawcy obowiązany jest do zaliczenia na schedę spadkową darowizny oraz zapisu windykacyjnego dokonanych przez spadkodawcę na rzecz jego wstępnego.
Przepis powyższy można zobrazować na przykładzie: Spadkobiercą jest wnuk spadkodawcy. Spadkodawca dokonał na rzecz swojego syna będącego ojcem wnuka, darowiznę. Syn nie dożył otwarcia spadku. Wnuk dziedziczy na podstawie ustawy wspólnie z małżonką spadkodawcy oraz jego córką. Pomiędzy tymi osobami następuje dział spadku.
W omawianym przykładzie wnuk jako zstępny swojego ojca oraz spadkodawcy ma obowiązek zaliczyć na schedę spadkową darowiznę dokonaną przez spadkodawcę (dziadek) na rzecz ojca (wstępny syna oraz zstępny spadkodawcy).
Zgodnie z treścią art. 1040 kodeksu cywilnego, jeżeli wartość darowizny podlegającej zaliczeniu przewyższa wartość schedy spadkowej, spadkobierca nie jest obowiązany do zwrotu nadwyżki. W wypadku takim nie uwzględnia się przy dziale spadku darowizny, ani spadkobiercy zobowiązanego do jej zaliczenia.
Zgodnie z brzmieniem art. 1042 § kodeksu cywilnego zaliczenie na schedę spadkową przeprowadza się w ten sposób, że wartość darowizn lub zapisów windykacyjnych podlegających zaliczeniu dolicza się do spadku lub do części spadku, która ulega podziałowi między spadkobierców obowiązanych wzajemnie do zaliczenia, po czym oblicza się schedę spadkową każdego z tych spadkobierców, a następnie każdemu z nich zalicza się na poczet jego schedy wartość darowizny lub zapisu windykacyjnego podlegającej zaliczeniu.
Wartość przedmiotu darowizny ustala się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili działu spadku. Oznacza to, że podczas działu spadku należy ocenić stan konkretnej rzeczy na datę dokonania darowizny (np. stan techniczny nieruchomości na dzień darowizny), przy czym wartość rzeczy zostanie określona na datę działu spadku.
