Często zdarza się, że spadkodawca za życia darował część swojego majątku na rzecz jednego z przyszłych spadkobierców, co skutkuje tym, że spadkobiercy w nierównej mierze dziedziczą majątek po zmarłym, a ponadto darowizny w sprawie o zachowek są jedną z ważniejszych kwestii badanych przez sąd .
Ustawodawca w treści art. 991 § 1 kodeksu cywilnego przewidział ochronę spadkobierców w przypadku poczynienia darowizn przez spadkodawcę przed śmiercią bądź w przypadku pozbawienia przyszłych spadkobierców prawa do spadku, np. poprzez sporządzenie testamentu. Jest to ochrona wynikająca z tzw. prawa do zachowku. Żądanie domagania się zapłaty zachowku przysługuje małżonkowi, zstępnym (np. dzieciom spadkodawcy) oraz rodzicom spadkodawcy. Wysokość zachowku wynosi w przypadku gdy uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli jest osobą małoletnią – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału.
Ustalając wysokość zachowku bierze się pod uwagę tzw. czystą wartość spadku tj. majątek po odjęciu długów spadku. Trzeba jednak pamiętać, że obliczając substrat zachowku (majątek od którego zostanie obliczony zachowek) nie bierze się po uwagę zapisów zwykłych i poleceń.
Ustalając substrat zachowku dolicza się do czystej wartości spadku także darowizny poczynione przez spadkodawcę. Dotyczy to darowizn dokonanych na rzecz osób uprawnionych do zachowku, przyszłych spadkobierców, jak również na rzecz osób trzecich.
W treści art. 994 § 1 kodeksu cywilnego wprowadzone zostały wyjątki od doliczania darowizn na rzecz zachowku. Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych. Ponadto nie dolicza się darowizn dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty wstecz od dnia śmierci spadkodawcy oraz darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.
Trzeba pamiętać, że do zachowku doliczamy darowizny dokonane na rzecz przyszłych spadkobierców bądź osób uprawnionych do zachodu bez względu na upływ lat od daty dokonania darowizny.
Istotne znaczenie ma także data ustalania wartości darowizny w sprawie o zachowek. Kwestia ta została uregulowana przez ustawodawcę, który uznał, że wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku. Powyższe oznacza, że wyceniając, np. darowiznę mieszkania należy wziąć pod uwagę stan tego mieszkania z czasu dokonania darowizny. Natomiast wycena wartości tego mieszkania jest ustalana w oparciu o ceny bieżące.
Należy także wskazać, że w sytuacji gdy uprawniony do zachowku nie może otrzymać należnego mu zachowku od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny.
Przyjmuje się, że domaganie się zachowku od osoby na rzecz której została dokonana darowizna zależne jest udowodnienia, że nie było możliwe otrzymanie zachowku od spadkobiercy bądź od osoby na rzecz której został dokonany zapis windykacyjny.
Należy także wskazać, że w sytuacji gdy obdarowany sam jest uprawniony do zachowku, ponosi on odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek.
Warto również zwrócić uwagę na uprawnienie obdarowanego w powyższym przypadku. Obdarowany ten może zwolnić się z zapłaty zachowku poprzez wydanie przedmiotu darowizny. Należy jednak pamiętać, że jest to wyłącznie uprawnienie obdarowanego, osobie domagającej się zachowku nie przysługuje żądanie wydania przedmiotu darowizny przez obdarowanego.
